Tác giả: Mỹ Anh
Biên tập: Minh Thảo
“Lập gia đình là dấu chấm hết cho quá trình thăng tiến trong sự nghiệp.”
“Về hưu là hành trình bắt đầu sống an nhàn và không cần lao động nữa.”
“Khi còn trẻ, nhu cầu vui chơi giải trí không nên được ưu tiên mà hãy tập trung vào công việc.”
Đây có phải một số định kiến phổ biến bạn từng nghe qua? Thực chất, không có câu trả lời đúng hoặc sai cho những nhận định này. Tuy nhiên, việc áp đặt định kiến cho tất cả những người trong một nhóm tuổi hoặc một nhóm vai trò là điều không nên, nhất là trong bối cảnh nghề nghiệp đa dạng, thay đổi nhanh chóng và người lao động được trao nhiều cơ hội như hiện nay.
Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu Mô hình Cầu vồng cuộc sống, được biên soạn bởi Đội ngũ sáng tạo Nội dung của Mind Tools để khám phá 5 vai trò và 8 giai đoạn trong cuộc đời.
Cầu vồng Cuộc sống – Nghề nghiệp được phát minh bởi nhà tâm lý học Donald E. Super. Ông là tác giả của quyển sách, “Tâm Lý Nghề Nghiệp”, năm 1957. Năm 1980, ông có thêm một số điều chỉnh trong ý tưởng nhằm chỉ ra được những con đường phát triển nghề nghiệp khác nhau. [1] Chúng tôi đã có một số cân chỉnh trên sản phẩm của Super để phù hợp với các khuôn mẫu công việc phức tạp hơn ngày nay.
Cầu vồng Cuộc sống – Nghề nghiệp của Super cho bạn góc nhìn về những vai trò khác nhau tại những thời điểm khác nhau trong cuộc đời. Trong hình 1 bên dưới, độ tuổi và “các giai đoạn cuộc đời” được thể hiện ở viền ngoài của cầu vồng. “Các vai trò cuộc đời” được thể hiện bởi các dải màu của cầu vồng, và thời gian dành cho từng vai trò được thể hiện tương quan với kích thước của các vòng tròn. Ví dụ: vòng tròn “Học sinh/sinh viên” nhỏ hơn vòng tròn “Người lao động”, tức là thời gian dành cho học tập thì ngắn hơn so với thời gian làm việc.
Bạn đang ở đâu trong 5 giai đoạn cuộc đời?
Mô hình này của Super chỉ ra rằng một người thường trải qua 5 “giai đoạn cuộc đời”, bao gồm:
1. Phát triển (phổ biến từ 0 đến 14 tuổi): Giai đoạn này tập trung vào sự phát triển thể chất. Nó là giai đoạn mà khi bạn bắt đầu hình thành những suy nghĩ đầu tiên về giá trị của bản thân, và khám phá ra các sở thích, tài năng và khả năng của chính mình.
2. Khám phá (phổ biến từ 14 đến 25 tuổi): Đây là giai đoạn khi bạn trải nghiệm các lĩnh vực nghề nghiệp khác nhau, và học được điều gì là bí kíp thành công trong sự nghiệp. Bạn càng học hỏi, bạn càng hiểu rõ và cam kết hơn với các lựa chọn nghề nghiệp mà mình muốn theo đuổi.
Gần cuối giai đoạn này, bạn sẽ có các phân tích về lựa chọn nghề nghiệp của mình, dựa trên kỹ năng, tài năng, sở thích và kỳ vọng của bản thân (về lương bổng, thời gian làm việc, phúc lợi và các cơ hội thăng tiến).
Tuy nhiên, ở giai đoạn này, định hướng tương lai cũng không hẳn rõ ràng. Bạn có thể thử một nghề rồi phát hiện ra nó không thật sự phù hợp. Hoặc, bạn có thể làm việc trong thị trường lao động tự do (gig economy), và khám phá ra rất nhiều lựa chọn công việc ở đó. Vì vậy, dù trải nghiệm khám phá đầu tiên của bạn thường ở độ tuổi 14 đến 25, nhưng sau đó, bạn có thể sẽ quay lại giai đoạn này, khi bạn suy ngẫm lại về những lựa chọn của mình.
3. Thiết lập (phổ biến từ 26 đến 45 tuổi): Giai đoạn này bắt đầu khi mọi người đã ổn định tay nghề và đang là những thành viên có ích của cộng đồng. Đặc trưng của giai đoạn này là trách nhiệm cao hơn, định vị bản thân gia tăng, nhưng đôi khi cũng có thể là sự tụt dốc giữa sự nghiệp và khủng hoảng tuổi trung niên.
4. Duy trì (phổ biến từ 46 đến 65 tuổi): Ở giai đoạn này, bạn có thể vừa duy trì sự nghiệp hiện tại, vừa tham gia các hoạt động phát triển nghề nghiệp để duy trì khả năng cạnh tranh trong công việc của mình. Tuy nhiên, khi trong bối cảnh nhiều công việc đang dần bớt ổn định ngày nay, giai đoạn này hiện trở nên ít phổ biến hơn so với khi Super phát triển mô hình của ông.
5. Giảm sút (phổ biến sau 65 tuổi): Ở đây, bạn có thể chọn sống chậm lại và nghỉ hưu, nếu bạn muốn. Bạn không còn tập trung vào công việc được trả lương nữa và có nhiều thời gian hơn cho các vai trò khác, như Giải trí, Nội trợ và Công dân.
Song, ngày nay, sự nghiệp thường phát triển theo các con đường khó dự đoán hơn. Có những người đã tiến đến giai đoạn duy trì từ những năm 30 tuổi nhờ đi làm sớm và tích lũy được nhiều kinh nghiệm trong những năm đầu đời. Có những người đã về hưu vẫn tràn đầy nhiệt huyết, tiếp tục bước vào giai đoạn khám phá lần 2, lần 3 thông qua việc học và làm một công việc mới mà họ chưa từng trải qua. Sự phát triển của công nghệ thông tin, một cách tích cực, đã trao cơ hội đến tất cả mọi người. Vậy nên, trong Cầu vồng Cuộc sống – Nghề nghiệp của chính mình, bạn có thể điều chỉnh các giai đoạn sao cho phù hợp với cuộc sống của bạn. Bạn không cần khuôn khổ bản thân phải ở trong giai đoạn nào đó dựa trên số tuổi phổ biến. Hoặc, nếu cần, bạn cũng có thể hoàn toàn loại bỏ những giai đoạn không thật sự hữu ích trong bối cảnh của bạn. Những “khác biệt” này sẽ khó chịu lắm chứ, vì bạn đang khác biệt với số đông. Tuy vậy, hãy linh hoạt lý giải rằng bạn đang rất vui và hạnh phúc khi đang ở đúng giai đoạn phù hợp với mình.
Bạn ưu tiên vai trò nào trong từng giai đoạn?
Bạn có bao giờ rơi vào trạng thái ôm đồm nhiều việc cùng một lúc, dẫn đến kiệt sức? Ví dụ: Bạn vừa phải chu toàn công việc, vừa tức tốc chạy về nha lo cho con, cho cha mẹ, vừa đi học để nâng cao tay nghề.
Thường chúng ta không nhận ra mình đang ôm đồm hoặc đã nhận ra nhưng tin bản thân làm được do tinh thần trách nhiệm cao. Tuy nhiên, để tránh rơi vào trạng thái kiệt sức hoặc từng vai trò không được hoàn thành đến nơi đến chốn, Sông An khuyến khích bạn đọc qua 8 vai trò dưới đây và chọn ra 2 vai trò bạn cần ưu tiên nhất trong khoảng thời gian sắp tới:
1. Con cái – bạn dành thời gian và năng lượng cho cha mẹ. Vai trò này bắt đầu khi một người mới ra đời và thường tiếp tục cho đến khi cả cha và mẹ qua đời. Bạn dành rất nhiều thời gian cho vai trò này khi còn nhỏ. Sau đó, thời gian dành cho vai trò này giảm dần cho đến khi tăng lại khi bạn tầm 50 – 60 tuổi. Lúc này, vai trò làm con sẽ đòi hỏi nhiều thời gian và năng lượng hơn để quan tâm và chăm sóc cha mẹ già.
2. Học sinh/sinh viên – bạn có thể đi học chính thức từ khi chỉ mới 3 – 4 tuổi (độ tuổi có thể thay đổi tùy vào quốc tịch và văn hóa của nơi bạn sinh sống) và tiếp tục học cho đến khi bạn tối thiểu 16 tuổi; độ tuổi này còn kéo dài đến tận những năm 20 ở nhiều quốc gia. Ngày càng nhiều người đi theo con đường đào tạo nghề hoặc theo đuổi học vấn cao hơn trong cuộc đời.
3. Giải trí – từ này được Super dùng để mô tả thời gian bạn dành cho các hoạt động giải trí. Nhiều người có nhiều thời gian giải trí hơn khi họ còn nhỏ hoặc trong độ tuổi thanh thiếu niên, và sau khi họ đã nghỉ hưu.
4. Công dân – bạn dành thời gian và năng lượng để đóng góp tích cực cho cộng đồng, hoặc tham gia công việc tình nguyện không được trả lương. Mọi người thường tham gia các công việc này khi con cái đã lớn và họ có nhiều thời gian hơn.
5. Người lao động – bạn dành thời gian và năng lượng cho công việc được trả lương.
6. Cha mẹ – bạn dành thời gian và năng lượng để nuôi dạy và chăm sóc con cái. Vai trò này thường mang ý nghĩa quan trọng khi con cái bước vào tuổi thiếu niên. Nhưng vai trò này có thể kéo dài hơn khi con sống cùng gia đình khi đang theo học các chương trình sau đại học, hoặc quay trở về nhà khi trưởng thành.
7. Chồng/vợ/bạn đời – bạn dành thời gian và năng lượng cho một mối quan hệ có tính cam kết với một cá nhân khác.
8. Nội trợ – bạn dành thời gian và năng lượng để duy trì tổ ấm của mình như: nấu ăn, dọn dẹp, sửa chữa, mua sắm, và những nhiệm vụ tương tự. Vai trò này thường bắt đầu khi bạn rời khỏi cha mẹ để xây dựng và chăm sóc cho một tổ ấm của riêng mình.
Hai vai trò bạn đang chọn ưu tiên cho giai đoạn này là gì?
.
.
.
Thật ra, không có công thức rằng bạn phải chọn ưu tiên vai trò nào. Mỗi người được phát triển trong những bối cảnh gia đình, giáo dục, xã hội vô cùng khác nhau kèm theo khả năng tự chủ trong quyết định, dẫn đến ưu tiên trong từng giai đoạn cuộc đời của mỗi người cũng vô cùng đa dạng. Khi làm bài tập này, hãy tránh cho rằng một số vai trò không quan trọng. Ví dụ phổ biến là nhiều người bỏ qua vai trò “giải trí” – một vai trò quan trọng trong việc nuôi dưỡng sức khỏe tinh thần và là khoảng nghỉ hợp lý giữa những giai đoạn cao điểm của những vai trò khác. Ngoài ra, một vai trò có thể là ưu tiên trong một giai đoạn này, nhưng ở giai đoạn sau một vai trò khác lại được ưu tiên hơn. Vậy nên, những định kiến như “lập gia đình là dấu chấm hết cho quá trình thăng tiến trong sự nghiệp” chưa hẳn đúng nếu chúng ta chọn đứng ở thế chủ động trong việc xác định vai trò cần ưu tiên của mình.
Bước hành động tiếp theo
Sau khi tham khảo Mô hình Cầu vồng Cuộc sống – Nghề nghiệp, bạn hãy thử kết nối giai đoạn cuộc đời với hai vai trò bạn chọn ưu tiên trong khoảng thời gian hiện tại và tương lai gần. Một số câu hỏi mở rộng để bạn suy nghĩ thêm:
- Vì sao 2 vai trò được chọn quan trọng trong giai đoạn cuộc đời này?
- Với những vai trò không ưu tiên, có cách nào để bạn loại bỏ hoặc giao phó cho một người khác?
- Sự lựa chọn của bạn có đang đi ngược số đông? Bạn có đang cảm thấy lo lắng và điều gì sẽ giúp bạn can đảm hơn với lựa chọn của mình?
- Đâu là những nguồn lực bên ngoài và bên trong hỗ trợ bạn vững vàng trong vai trò được chọn tập trung ở giai đoạn này?
Cuối bài viết, Sông An tin rằng bạn sẽ sáng suốt gọi tên giai đoạn cuộc đời bạn đang đi qua cùng vai trò bạn cần tập trung để phát triển. Khi đã xác định những điều này, bạn sẽ ít lung lay khi nhìn thấy những con đường phát triển khác mình cũng như tỉnh táo trước những định kiến áp đặt lên cuộc sống của bạn. Chúc bạn “chân cứng đá mềm” và luôn tin vào lựa chọn của mình trong hành trình tiếp theo trong đời!
–
Vào tháng 8 sắp tới, tại một vùng đất bình yên, cách xa trung tâm thành phố Đà Lạt, Sông An sẽ có cơ hội đồng hành cùng 20 người bạn tại chương trình Career retreat. Bạn sẽ được hòa mình vào một vòng tròn an toàn để lắng lại, hiểu mình và xây dựng kế hoạch phát triển nghề nghiệp. Tại đây, bạn cũng sẽ có cơ hội gặp lại bài tập “Cầu vồng Cuộc sống – Nghề nghiệp”. Bạn hãy để lại thông tin để nhận thông báo ngay khi chương trình mở đơn đăng ký.
Tài liệu tham khảo:
[1] Super, D.E. (1957). ‘Tâm Lý Nghề Nghiệp’, New York: Harper.
Bài viết liên quan: