Gỡ “bẫy hướng nghiệp” bằng Mô hình lý thuyết Cây nghề nghiệp

Tác giả: Hà Duy

Biên tập: Phương Phạm

Từ tâm lý lo sợ đến “bẫy hướng nghiệp”: Hiểu đúng để đồng hành cùng học sinh

Tháng 4 là giai đoạn nước rút trước kỳ thi Đại học, học sinh lớp 12 đang đứng trước những lựa chọn khó khăn khi phải đưa ra quyết định chọn ngành, chọn trường. Đây là một trong những cột mốc quan trọng đối với học sinh và gia đình. Ở ngưỡng cửa này, việc các em cảm thấy lo lắng, đắn đo là điều rất tự nhiên. 

• “Làm sao để em biết mình phù hợp với nghề gì?”

• “Em thích nhiều thứ, vậy nên chọn hướng nào?”

• “Nếu em chọn sai thì sao?”

Những trăn trở không lời giải đáp, những nỗi lo không gọi thành tên khiến nhiều học sinh rơi vào trạng thái mông lung và rối bời. Tâm lý chung này đến từ nhiều lý do khác nhau:

1. Không hiểu rõ bản thân – Lo sợ chọn sai ngành

Nhiều học sinh cảm thấy bối rối khi ra quyết định vì chưa hiểu rõ sở thích, khả năng, cá tính hay giá trị nghề nghiệp của mình. Khi không có một định hướng rõ ràng, các em dễ chọn ngành chỉ vì “nghe theo lời người khác” hoặc “thấy ngành đó hot”, dẫn đến tâm lý hoài nghi, sợ sai và thiếu tự tin.

2. Ngộp trong biển thông tin – Không biết tin vào đâu

Ngày nay, chỉ cần vài thao tác tìm kiếm, học sinh có thể tiếp cận hàng trăm, hàng ngàn thông tin về ngành nghề, trường học, cơ hội nghề nghiệp. Song, càng nhiều thông tin, các em càng dễ hoang mang: Thông tin nào mới chính xác? Ngành nghề này có thật tiềm năng như truyền thông đưa tin không?

3. Không hiểu nhu cầu thị trường – Sự bấp bênh khi nghĩ về công việc tương lai

Thị trường thay đổi không ngừng. Những “ngành hot” hiện tại có thể biến mất trong vài năm tới. Bối cảnh này khiến các em đối mặt với tâm lý bấp bênh, mơ hồ: Liệu ngành mình chọn có còn “hot” khi ra trường? Liệu bản thân có đủ năng lực để cạnh tranh? 

Nếu những lo lắng trên không được thầy cô nhận diện và gỡ bỏ kịp thời, chúng có thể trở thành những “cái bẫy” khiến học sinh ra quyết định vội vàng, thiếu chính xác hoặc bị động trong tương lai. 

Hướng nghiệp từ gốc rễ

Để học sinh không rơi vào “bẫy hướng nghiệp”, thầy cô có thể đồng hành từ bước đầu tiên: giúp các em hiểu mình một cách khoa học và có hệ thống bằng Mô hình lý thuyết Cây nghề nghiệp. Thay vì tập trung vào “quả” — lương cao, cơ hội tốt, hay danh tiếng, địa vị, thầy cô hãy cùng học sinh quay về với “ rễ” — sở thích, năng lực, tính cách và giá trị nghề nghiệp của mỗi người — nền tảng thực sự cho quá trình phát triển nghề nghiệp bền vững.

Cụ thể, mô hình này đề cập đến 4 yếu tố cơ bản giúp mỗi cá nhân hiểu bản thân dưới lăng kính phát triển nghề nghiệp, bao gồm:

1. Sở thích: bao gồm tất cả các hoạt động, chủ đề hoặc trải nghiệm mang lại niềm vui cho một người. Đây là những điều khiến bạn muốn dành thời gian để tìm hiểu và khám phá, và khi được nuôi dưỡng thì sở thích có thể từ từ phát triển thành kỹ năng.

Để xác định sở thích, thầy cô hãy hỗ trợ học sinh bằng cách đặt các câu hỏi:

• Khi còn nhỏ, em thích làm gì?
• Những sở thích nào không còn nữa sau khi em lớn lên? Lúc nào thì mất đi? Vì sao lại mất đi?
• Trong thời gian rảnh rỗi, em thích làm điều gì nhất?
• Những lúc căng thẳng hay mệt mỏi, em thường làm điều gì?
• Em có nhớ những khoảnh khắc nào, lúc làm việc gì thì em cảm thấy rất hạnh phúc và quên mất thời gian hay không?

2. Năng lực: là tập hợp các hành vi có thể quan sát được, thể hiện kiến thức, kỹ năng và các phẩm chất mà mỗi cá nhân cần có để học tập và/hoặc hoàn thành tốt một vị trí công việc cụ thể.

Để xác định năng lực, thầy cô hãy hỗ trợ học sinh bằng cách đặt các câu hỏi:

• Trong những môn học trên trường, môn nào em thấy mình học nhanh và dễ tiếp thu nhất? Vì sao?
• Khi học một kiến thức mới, em thường bắt đầu bằng cách nào? (Ví dụ: đọc sách, xem video, hỏi người khác, làm thử…)
• Em cảm thấy học hiệu quả nhất với hình thức nào? (Ví dụ: học một mình, học nhóm, học qua trò chơi, học qua thực hành, v.v.)

3. Tính cách: là tập hợp những đặc điểm nổi trội và riêng biệt của mỗi người, bao gồm suy nghĩ, cảm xúc, thói quen, và hành vi. Những đặc điểm này thường bắt đầu định hình từ nhỏ và tiếp tục phát triển thông qua các trải nghiệm trong cuộc sống.

Để xác định tính cách, thầy cô hãy hỗ trợ học sinh bằng cách đặt các câu hỏi:

• Em thích đám đông hay thích ở một mình nhiều hơn?
• Em thường nhìn sự việc từ cái nhìn tổng quan hay để ý chi tiết hơn?
• Khi ra quyết định, em thường dùng cảm xúc hay lý trí?
• Em có nghĩ mình là người ngăn nắp và đúng giờ không?
• Bạn bè và người thân có bao giờ than phiền về sự bừa bộn và hay quên của em không?

4. Giá trị nghề nghiệp: là những nguyên tắc và niềm tin giúp một cá nhân xác định điều quan trọng nhất khi ra quyết định trong hành trình phát triển nghề nghiệp. Những giá trị này có thể bao gồm (nhưng không giới hạn) sự cân bằng giữa công việc và cuộc sống, cơ hội phát triển cá nhân, sự công nhận, sự ổn định tài chính, hoặc việc đóng góp cho xã hội.

Để xác định giá trị nghề nghiệp, thầy cô hãy hỗ trợ học sinh bằng cách đặt các câu hỏi:

• Đối với em, điều gì là quan trọng nhất trong cuộc sống?
• Hãy nghĩ về 3 người mà em kính trọng nhất, ở họ có những phẩm chất nào khiến bạn kính trọng?
• Theo em, một công việc lý tưởng sẽ như thế nào?
• Theo em, thế nào là một cuộc sống hạnh phúc?

Từ những câu hỏi gợi mở trên, ở vai trò người đồng hành, thầy cô cần giúp học sinh hiểu rằng:

• Khi lựa chọn ngành học dựa trên 4 rễ sở thích – năng lực – tính cách – giá trị nghề nghiệp, học sinh có cơ sở để chọn ngành nghề mà mình có thể phát triển, đạt được quả về công việc và tài chính. 
• Nhu cầu tuyển dụng luôn thay đổi, ngành “hot” hôm nay có thể khác hoàn toàn sau 1 – 2 năm. Nhưng khi vững vàng từ gốc rễ – đi từ “hiểu mình”, học sinh có thể tự tin thích ứng và phát triển với nghề nghiệp tương lai. 

Đề đồng hành cùng học sinh trên hành trình vững vàng từ gốc rễ, thầy cô có thể tham khảo Công cụ trắc nghiệm Holland và chuyên mục Hiểu mình của Sông An nhé. Chúc thầy cô sẽ vững vàng cùng học sinh bước vào ngưỡng cửa nghề nghiệp bằng sự chủ động, vững tâm và một tâm thế sẵn sàng để khám phá tiềm năng và khai mở cơ hội cho chính mình.