Xin lưu ý: Đối tượng độc giả chính của bài viết là cha mẹ có con trong độ tuổi thanh thiếu niên. Tuy nhiên, kiến thức trong bài viết cũng hướng đến các nhóm độc giả khác như học sinh, sinh viên và người đi làm. Sông An rất mong các độc giả đều gặt hái được kiến thức bổ ích cho bản thân khi tham khảo.
Mở đầu
Sau khi bắt đầu tìm hiểu về lý thuyết “đặc tính nghề nghiệp và môi trường làm việc” của giáo sư John Holland, các bạn trẻ và gia đình của họ hay hỏi tôi về những trường hợp sau:
- Khi cả 6 nhóm Holland cao ngang nhau
- Khi cả 6 nhóm Holland đều thấp
- Khi có hai nhóm Holland đối nghịch nhau
- Khi có hai nhóm Holland gần kề nhau
Vì vậy, tôi viết loạt bài “Các trường hợp đặc biệt” này để giúp những ai đang rơi vào một trong bốn trường hợp đặc biệt trên tìm ra phần nào câu trả lời cho những thắc mắc của họ.
Điểm thấp đều ở cả sáu nhóm
Đây là những trường hợp làm cha mẹ lo lắng nhiều nhất. Khi được hỏi, các bạn trẻ này luôn trả lời “Con không biết mình thích gì hết. Con chẳng thấy mình giỏi gì cả.” Và khi được hỏi sâu hơn, họ thường im lặng và tỏ ra khó chịu.
Khi làm trắc nghiệm, điểm số cả 6 nhóm của họ đều thấp dưới 50% số điểm trong đó có vài nhóm có khi chỉ có 0 đến 3 điểm. Với những ai không làm trắc nghiệm, nếu như sau khi đọc các bài về 6 nhóm Holland mà các bạn tự thấy mình không phù hợp với bất kỳ nhóm nào trong đó thì cũng được xem là thuộc về trường hợp đặc biệt này.
Những lý do ẩn
1. Nuôi dưỡng ngược tự nhiên:
Trường hợp tôi gặp nhiều nhất trong nhóm đặc biệt này là các bạn trẻ đã bị ép theo hướng ngược lại với sở thích tự nhiên từ ngày còn rất nhỏ. Một ví dụ cụ thể tôi đã gặp là em A thích vẽ và vẽ rất đẹp từ nhỏ. Đến năm 10 tuổi gia đình quyết định cất hết dụng cụ vẽ của em đi với lý do: “Khi em vẽ, em không để ý được gì khác ngoài việc vẽ. Em không tập trung học các môn quan trọng ở trường như Toán, Văn.” Sau đó là chương trình học thêm dày đặc những môn em yếu và hoàn toàn tách em ra khỏi những sở thích liên quan đến dùng cọ và màu sắc. Trong những buổi tư vấn cá nhân, khi quay về những ngày còn bé để nhớ lại những điều em đã thích và tự tin khi làm, em khóc nức nở không kìm chế được.
Ở đây, tôi hoàn toàn không trách móc những cha mẹ muốn con trau dồi các môn yếu kém để bắt kịp các bạn trong lớp. Nhưng chúng ta phải cẩn thận để không hoàn toàn “giết chết” những sở thích tự nhiên của chúng. Những nghiên cứu trong lĩnh vực phát triển nghề nghiệp cho thấy khi trẻ không được nuôi dưỡng theo tự nhiên, chúng ngày càng không hiểu được bản thân, mất đi sự thích thú với những lĩnh vực khác, và ngày càng mất tự tin. Làm sao để giữ được cân bằng trong việc nuôi dưỡng điểm mạnh của con và giúp con đồng thời cải thiện điểm yếu của chúng đã được tôi nhắc một cách cụ thể và chi tiết trong khóa học Hướng Nghiệp Cho Con dành cho cha mẹ cũng như trong cuốn sách Cùng Con Định Hướng Nghề Nghiệp vừa được xuất bản vào giữa tháng 8 năm 2020.
2. Thiếu trải nghiệm
Một lý do khác nữa là các bạn trẻ có thể lờ mờ biết mình thích gì từ những ngày còn nhỏ, nhưng do lịch học khá dày, cha mẹ ít trò chuyện tương tác, dẫn đến việc các bạn ít được có cơ hội trải nghiệm bên ngoài lớp học nên việc hiểu về sở thích nghề của mình bị hạn chế trong môi trường học tập. Nếu nhìn lại hệ thống giáo dục trường công của chúng ta tại Việt Nam, chúng ta có thể kết luận rằng những bạn trẻ nào có những đặc tính nghề thuộc 3 nhóm Quản lý, Nghệ thuật, và Kỹ thuật sẽ ít có cơ hội để chứng minh thực lực của mình hay hiểu về sở thích và điểm mạnh của mình trong các môn học chính khóa hơn 3 nhóm còn lại là Nghiên cứu, Nghiệp vụ, và Xã hội.
Ở đây tôi không có ý chỉ trích hệ thống giáo dục của nước mình. Tôi chỉ nêu rõ ra vấn đề để chúng ta, đặc biệt là các bậc cha mẹ, hiểu vì sao vai trò gia đình trong việc hướng nghiệp cho con quan trọng đến như vậy. Nếu theo sát con theo đúng phương pháp khoa học (mà theo tôi là hoàn toàn khả thi và đơn giản), thì trong giai đoạn con từ 3 đến 8 tuổi cha mẹ có thể giúp cho con quan sát được những đặc tính nghề của chúng, cho con được trải nghiệm đơn giản để xác nhận và chuyển đổi những sở thích thành khả năng. Tôi xin cho ví dụ cụ thể về em B. Năm B học lớp 5, em mua những kẹp tóc đủ màu sắc ở chợ Kim Long, sau đó để vào những bao ni-lông nho nhỏ với một vài phụ kiện đáng yêu khác để bán cho bạn. Trong vòng 1 học kỳ em đã kiếm được hơn 1 triệu tiền lời. Cha mẹ em biết được điều này, hơi lo lắng em sẽ ham tiền không chịu học hành, nhưng họ bình tĩnh trao đổi với em về giới hạn và quyền lợi. Họ cho phép em học và thử tự kinh doanh vào mùa hè và dịp nghỉ học khác như Tết, còn lại trong năm học em phải tập trung học. Vào năm B học lớp 10, em đã có cửa hàng bán mỹ phẩm của riêng mình trên Facebook và rất thành công.
3. Biết mà không nghĩ là mình biết
Rất nhiều bạn trẻ sau khi gặp tôi để được tham vấn hướng nghiệp mới ồ ra, “Ôi, con không hề nghĩ việc thích nuôi chó, mèo và trồng cây cảnh có thể dẫn đến một nghề nghiệp tương lai. Từ nhỏ con đã nghĩ đó chỉ là sở thích vớ vẩn, và con ít dám nói cho ai biết về sở thích này.” Thực tế là trong thị trường lao động hiện tại, sở thích và khả năng trong lĩnh vực nuôi thú yêu và trồng cây cảnh hoàn toàn có thể cho một người lao động một vị trí công việc khá tốt đẹp.
Trong thế giới lao động hiện tại khi mà không ai dám vỗ ngực xưng tên để tuyên bố rằng họ biết chắc ngành nghề nào sẽ được tuyển dụng nhiều trong tương lai cũng như những năng lực hành nghề nào sẽ được cần đến, chúng ta lại càng phải quay về với nền tảng của hành trình phát triển nghề nghiệp cho mỗi người, đó là “hiểu mình,” “hiểu thế giới nghề nghiệp,” và “lập kế hoạch phát triển nghề nghiệp.” Những môn học trong trường hiện nay không cho đủ thông tin để một người biết mình sẽ phù hợp và phát triển tốt trong nghề nghiệp tương lai nào. Càng như vậy thì ta lại càng phải giúp cho thế hệ trẻ được phát triển theo tự nhiên, nuôi dưỡng các điểm mạnh (tài năng) có sẵn, và giúp họ cải thiện những điểm yếu đi kèm, để khi họ tự bước chân đi trên con đường nghề nghiệp của bản thân, họ đủ sức tự tìm ra một hướng đi phù hợp cũng như trau dồi những năng lực hành nghề cần thiết cho tương lai.
Phát triển nghề nghiệp là một hành trình không đơn độc
Như tôi đã nhắc đến trong rất nhiều bài viết, phát triển nghề nghiệp là một hành trình liên lũy mà bước chân sau dựa trên bước chân trước. Ở đây, tôi xin nhấn mạnh thêm là hành trình này rất khó nếu thiếu sự hỗ trợ từ gia đình, nhà trường, và xã hội. Đặc biệt trong 5 năm đầu đời khi mà cha mẹ là những người gần gũi và ảnh hưởng trẻ nhiều nhất, thì việc giúp cho trẻ hiểu mình từ nhỏ hoàn toàn dựa rất nhiều vào kiến thức trong lĩnh vực hướng nghiệp và sự hỗ trợ của cha mẹ trong mối tương tác hàng ngày với con.
Các bạn trẻ ơi, câu nói trên không có nghĩa rằng các bạn không cần phải chịu trách nhiệm cho hành trình này. Ngược lại, các bạn chịu trách nhiệm cho hành trình này ít nhất là 70%. Cha mẹ, thầy cô, những người lớn và bạn bè hỗ trợ cho chúng ta là một chuyện, phần còn lại chúng ta phải tự mình thực hiện. Chúng ta phải chịu trách nhiệm cho chính hành trình phát triển nghề nghiệp của mình, phải tập hỏi những câu hỏi khó để hiểu sở thích của bản thân hơn, phải tự thử thách mình trong các bài tập và dự án khó để hiểu về năng lực mình hơn, và phải liên lũy học tập để tìm ra một hướng đi tốt đẹp cho chính mình vì cuối cùng thì cuộc đời này vẫn là cuộc đời của mình chứ không phải của cha mẹ, anh chị, thầy cô, hay ai khác.
Và cuối cùng, sẽ không bao giờ quá trễ để hiểu về bản thân, trải nghiệm, học hỏi, và tìm ra hướng đi nghề nghiệp phù hợp cho chính mình. Dù ở tuổi 20, 30, 40, 50, hay 60 đi nữa, mỗi người đều có quyền, có trách nhiệm, và có khả năng bắt đầu lại hành trình nghề nghiệp của chính mình. Ngoài các nghiên cứu hàn lâm chứng minh điều trên là đúng, bản thân tôi đã gặp rất nhiều trường hợp tương tự xảy ra trong đời thực, và kết quả đều rất tốt đẹp, nên hãy tin tôi các bạn ạ, hãy đặt bước chân đầu tiên xuống, sau đó kiên trì trong hành trình của mình, các bạn sẽ ổn thôi.
Để giúp cho các bạn tự hướng nghiệp cho bản thân, chúng tôi chia sẻ ở Kênh tài nguyên https://huongnghiepsongan.com/kenh-tai-nguyen/ những công cụ miễn phí để giúp các bạn hiểu mình, hiểu nghề, và lập kế hoạch nghề. Các bạn hãy chủ động đặt bước chân đầu tiên trong hành trình phát triển nghề nghiệp của bản thân bằng cách khám phá những công cụ này nhé. Chúc các bạn vững vàng và kiên trì trong hành trình này.
Nguồn: Holland, J. (1985). Making Vocational Choices: A Theory of Vocational Personalities and Work Environments. New Jersey: Prentice-Hall, Inc.
Bài viết liên quan: