Biên tập: Phương Phạm

Từ tâm lý lo sợ đến “bẫy hướng nghiệp”: Hiểu đúng để đồng hành cùng học sinh

Tháng 4 là giai đoạn nước rút trước kỳ thi Đại học, học sinh lớp 12 đang đứng trước những lựa chọn khó khăn khi phải đưa ra quyết định chọn ngành, chọn trường. Đây là một trong những cột mốc quan trọng đối với học sinh và gia đình. Ở ngưỡng cửa này, việc các em cảm thấy lo lắng, đắn đo là điều rất tự nhiên. 

• “Làm sao để em biết mình phù hợp với nghề gì?”

• “Em thích nhiều thứ, vậy nên chọn hướng nào?”

• “Nếu em chọn sai thì sao?”

Những trăn trở không lời giải đáp, những nỗi lo không gọi thành tên khiến nhiều học sinh rơi vào trạng thái mông lung và rối bời. Tâm lý chung này đến từ nhiều lý do khác nhau:

1. Không hiểu rõ bản thân – Lo sợ chọn sai ngành

Nhiều học sinh cảm thấy bối rối khi ra quyết định vì chưa hiểu rõ sở thích, khả năng, cá tính hay giá trị nghề nghiệp của mình. Khi không có một định hướng rõ ràng, các em dễ chọn ngành chỉ vì “nghe theo lời người khác” hoặc “thấy ngành đó hot”, dẫn đến tâm lý hoài nghi, sợ sai và thiếu tự tin.

2. Ngộp trong biển thông tin – Không biết tin vào đâu

Ngày nay, chỉ cần vài thao tác tìm kiếm, học sinh có thể tiếp cận hàng trăm, hàng ngàn thông tin về ngành nghề, trường học, cơ hội nghề nghiệp. Song, càng nhiều thông tin, các em càng dễ hoang mang: Thông tin nào mới chính xác? Ngành nghề này có thật tiềm năng như truyền thông đưa tin không?

3. Không hiểu nhu cầu thị trường – Sự bấp bênh khi nghĩ về công việc tương lai

Thị trường thay đổi không ngừng. Những “ngành hot” hiện tại có thể biến mất trong vài năm tới. Bối cảnh này khiến các em đối mặt với tâm lý bấp bênh, mơ hồ: Liệu ngành mình chọn có còn “hot” khi ra trường? Liệu bản thân có đủ năng lực để cạnh tranh? 

Nếu những lo lắng trên không được thầy cô nhận diện và gỡ bỏ kịp thời, chúng có thể trở thành những “cái bẫy” khiến học sinh ra quyết định vội vàng, thiếu chính xác hoặc bị động trong tương lai. 

Hướng nghiệp từ gốc rễ

Để học sinh không rơi vào “bẫy hướng nghiệp”, thầy cô có thể đồng hành từ bước đầu tiên: giúp các em hiểu mình một cách khoa học và có hệ thống bằng Mô hình lý thuyết Cây nghề nghiệp. Thay vì tập trung vào “quả” — lương cao, cơ hội tốt, hay danh tiếng, địa vị, thầy cô hãy cùng học sinh quay về với “ rễ” — sở thích, năng lực, tính cách và giá trị nghề nghiệp của mỗi người — nền tảng thực sự cho quá trình phát triển nghề nghiệp bền vững.

Cụ thể, mô hình này đề cập đến 4 yếu tố cơ bản giúp mỗi cá nhân hiểu bản thân dưới lăng kính phát triển nghề nghiệp, bao gồm:

1. Sở thích: bao gồm tất cả các hoạt động, chủ đề hoặc trải nghiệm mang lại niềm vui cho một người. Đây là những điều khiến bạn muốn dành thời gian để tìm hiểu và khám phá, và khi được nuôi dưỡng thì sở thích có thể từ từ phát triển thành kỹ năng.

Để xác định sở thích, thầy cô hãy hỗ trợ học sinh bằng cách đặt các câu hỏi:

• Khi còn nhỏ, em thích làm gì?
• Những sở thích nào không còn nữa sau khi em lớn lên? Lúc nào thì mất đi? Vì sao lại mất đi?
• Trong thời gian rảnh rỗi, em thích làm điều gì nhất?
• Những lúc căng thẳng hay mệt mỏi, em thường làm điều gì?
• Em có nhớ những khoảnh khắc nào, lúc làm việc gì thì em cảm thấy rất hạnh phúc và quên mất thời gian hay không?

2. Năng lực: là tập hợp các hành vi có thể quan sát được, thể hiện kiến thức, kỹ năng và các phẩm chất mà mỗi cá nhân cần có để học tập và/hoặc hoàn thành tốt một vị trí công việc cụ thể.

Để xác định năng lực, thầy cô hãy hỗ trợ học sinh bằng cách đặt các câu hỏi:

• Trong những môn học trên trường, môn nào em thấy mình học nhanh và dễ tiếp thu nhất? Vì sao?
• Khi học một kiến thức mới, em thường bắt đầu bằng cách nào? (Ví dụ: đọc sách, xem video, hỏi người khác, làm thử…)
• Em cảm thấy học hiệu quả nhất với hình thức nào? (Ví dụ: học một mình, học nhóm, học qua trò chơi, học qua thực hành, v.v.)

3. Tính cách: là tập hợp những đặc điểm nổi trội và riêng biệt của mỗi người, bao gồm suy nghĩ, cảm xúc, thói quen, và hành vi. Những đặc điểm này thường bắt đầu định hình từ nhỏ và tiếp tục phát triển thông qua các trải nghiệm trong cuộc sống.

Để xác định tính cách, thầy cô hãy hỗ trợ học sinh bằng cách đặt các câu hỏi:

• Em thích đám đông hay thích ở một mình nhiều hơn?
• Em thường nhìn sự việc từ cái nhìn tổng quan hay để ý chi tiết hơn?
• Khi ra quyết định, em thường dùng cảm xúc hay lý trí?
• Em có nghĩ mình là người ngăn nắp và đúng giờ không?
• Bạn bè và người thân có bao giờ than phiền về sự bừa bộn và hay quên của em không?

4. Giá trị nghề nghiệp: là những nguyên tắc và niềm tin giúp một cá nhân xác định điều quan trọng nhất khi ra quyết định trong hành trình phát triển nghề nghiệp. Những giá trị này có thể bao gồm (nhưng không giới hạn) sự cân bằng giữa công việc và cuộc sống, cơ hội phát triển cá nhân, sự công nhận, sự ổn định tài chính, hoặc việc đóng góp cho xã hội.

Để xác định giá trị nghề nghiệp, thầy cô hãy hỗ trợ học sinh bằng cách đặt các câu hỏi:

• Đối với em, điều gì là quan trọng nhất trong cuộc sống?
• Hãy nghĩ về 3 người mà em kính trọng nhất, ở họ có những phẩm chất nào khiến bạn kính trọng?
• Theo em, một công việc lý tưởng sẽ như thế nào?
• Theo em, thế nào là một cuộc sống hạnh phúc?

Từ những câu hỏi gợi mở trên, ở vai trò người đồng hành, thầy cô cần giúp học sinh hiểu rằng:

• Khi lựa chọn ngành học dựa trên 4 rễ sở thích – năng lực – tính cách – giá trị nghề nghiệp, học sinh có cơ sở để chọn ngành nghề mà mình có thể phát triển, đạt được quả về công việc và tài chính. 
• Nhu cầu tuyển dụng luôn thay đổi, ngành “hot” hôm nay có thể khác hoàn toàn sau 1 – 2 năm. Nhưng khi vững vàng từ gốc rễ – đi từ “hiểu mình”, học sinh có thể tự tin thích ứng và phát triển với nghề nghiệp tương lai. 

Đề đồng hành cùng học sinh trên hành trình vững vàng từ gốc rễ, thầy cô có thể tham khảo Công cụ trắc nghiệm Holland và chuyên mục Hiểu mình của Sông An nhé. Chúc thầy cô sẽ vững vàng cùng học sinh bước vào ngưỡng cửa nghề nghiệp bằng sự chủ động, vững tâm và một tâm thế sẵn sàng để khám phá tiềm năng và khai mở cơ hội cho chính mình.

Bài viết Gỡ “bẫy hướng nghiệp” bằng Mô hình lý thuyết Cây nghề nghiệp đã xuất hiện đầu tiên vào ngày Hướng nghiệp Sông An.

Biên tập: Hà Duy

“Nghề này có ổn định không?” không còn là câu hỏi đúng!

Khi học sinh đứng trước ngưỡng cửa chọn ngành – chọn nghề, phụ huynh và thầy cô thường đặt câu hỏi: “Nghề này có ổn định không?” với mong muốn các em có một tương lai vững chắc, ít rủi ro. Tuy nhiên, trong một thế giới đang thay đổi nhanh chóng, tìm kiếm một nghề “ổn định” đã không còn là tiêu chí phù hợp hay “đích đến trong mơ”. Bởi lẽ, không có ngành nào đảm bảo sự ổn định mãi mãi! Ngay cả những lĩnh vực từng được xem là an toàn như ngân hàng, kế toán hay giáo dục cũng đang thay đổi chóng mặt dưới tác động của công nghệ và trí tuệ nhân tạo. Vì vậy, chọn ngành theo tiêu chí “ổn định” có thể khiến học sinh bỏ lỡ cơ hội phát triển trong tương lai.

Thay vì “Nghề này có ổn định không?”, các thầy cô hãy cùng học sinh tìm câu trả lời cho câu hỏi: “Xu hướng nghề trong tương lai sẽ như thế nào?”. Sông An gợi ý cho các thầy cô 3 tổ hợp nghề sẽ phát triển trong 10 năm tới (theo Báo cáo Skills Demand for The Future Economy 2023/24 của SkillsFuture Singapore) và hướng đồng hành phù hợp, bao gồm:

• Công nghệ (Digital jobs): Các vai trò làm việc với công nghệ, công cụ và nền tảng số để kiến tạo, quản lý, phân tích truyền thông bằng nhiều hình thức. Ví dụ: Nhà phát triển phần mềm, quản lý mạng xã hội, nhà thiết kế đồ hoạ, v.v. Giáo viên có thể tổ chức chuyến tập huấn/ giao lưu thực tế/ tham quan các công ty công nghệ hoặc hướng dẫn các em tự học về AI để phát huy điểm mạnh về công nghệ.
• Xã hội (Social jobs): Các công việc ở mảng giáo dục, y tế và chăm sóc sức khỏe. Ví dụ: Chuyên viên tư vấn học đường, tham vấn viên gia đình, v.v. Các em sẽ được trải nghiệm các công việc có tính chất xã hội thông qua việc thực hiện các dự án cộng đồng và tổ chức thiện nguyện. 
• Xanh (Green jobs): Các vị trí ở nhiều lĩnh vực khác nhau, góp phần trực tiếp vào việc giữ gìn hoặc khôi phục tài nguyên môi trường, hướng đến việc giảm phát thải cacbon của các doanh nghiệp và khối ngành kinh tế, thúc đẩy việc chuyển đổi sang một nền kinh tế bền vững hơn. Ví dụ: Kỹ sư năng lượng tái tạo, quản lý dự án năng lượng xanh, nhà giáo dục môi trường, v.v. Bằng cách tham gia chương trình nhặt rác, thu gom pin, giờ Trái Đất, v.v. các em sẽ có cơ hội nâng cao nhận thức và hành động vì môi trường, từ đó có những tìm hiểu và khám phá sâu hơn về việc làm xanh.

Dưới lăng kính phát triển nghề nghiệp, dù học sinh có sở thích gì, điểm mạnh và điểm yếu ra sao, thì các em đều sẽ tìm được cho mình một vị trí phù hợp với một trong ba tổ hợp này.

Tuy nhiên, có một sự thật mà ta phải nhấn mạnh và chấp nhận rằng, học sinh hiện nay đã và đang sống và làm việc trong một thị trường hỗn loạn, thay đổi không ngừng và không thể dự báo trước. Chào đón các em sẽ là một tương lai đầy biến động, nơi sự thay đổi là yếu tố luôn cố định trong sự nghiệp. Trước bối cảnh đó, việc giúp các em xác định được hướng đi phù hợp không chỉ dừng lại ở việc khám phá sở thích hay điểm mạnh, mà cần mở rộng thành một lộ trình vào Đại học rõ ràng, hiệu quả và thích ứng với sự thay đổi. Đây chính là lúc thầy cô và gia đình cần đồng hành cùng các em, bằng một “chiến lược” hướng nghiệp khoa học và thực tế.

Xây dựng lộ trình vào Đại học: Học sinh cần chuẩn bị gì?

Lộ trình vào Đại học không chỉ dừng lại ở việc giải đề, thi cử, đạt điểm cao, mà quan trọng hơn là giúp học sinh xác định được ngành học phù hợp với năng lực, sở thích và xu hướng nghề nghiệp. Để làm được điều này, giáo viên hướng nghiệp có thể đồng hành cùng học sinh qua Mô hình chìa khóa xây dựng kế hoạch nghề, với ba bước như sau:

1. Hiểu bản thân – Em là ai?

Trước khi chọn ngành, học sinh cần hiểu rõ điểm mạnh, điểm yếu, giá trị và sở thích nghề nghiệp của mình. Điều này không chỉ dựa trên thành tích cá nhân, mà còn cần được nhìn nhận khách quan về năng lực học tập, sở thích lẫn thiên hướng nghề nghiệp. Vì vậy, thầy cô có thể hỗ trợ học sinh bằng cách hướng dẫn các em khám phá sở thích thông qua các hoạt động trải nghiệm thực tế, hoặc trò chuyện, chia sẻ thân tình để giúp các em có cái nhìn rõ hơn về bản thân.

2. Xác định mục tiêu – Em đang đi về đâu?

Sau khi hiểu bản thân, bước tiếp theo là xác định ngành học phù hợp và lựa chọn cơ sở đào tạo tương ứng. Thay vì chạy theo những ngành “hot”, trường “top”, thầy cô cần hướng dẫn học sinh chủ động tìm hiểu kỹ các thông tin về chương trình đào tạo, điều kiện xét tuyển, học bổng, học phí, cơ hội việc làm, v.v. phù hợp với thế mạnh cá nhân và hoàn cảnh gia đình, từ đó có sự chuẩn bị từ sớm và hiệu quả. Việc xác định mục tiêu rõ ràng sẽ hạn chế được một số trường hợp “ngồi nhầm trường”, hoặc chán bỏ ngang, hoặc thi lại trường khác, hoặc cố học cho xong rồi ra làm nghề khác.

3. Lập kế hoạch nghề nghiệp – Làm sao để đi đến được nơi em muốn đến?

Khi đã có mục tiêu, học sinh cần lên lộ trình cụ thể để hiện thực hóa ước mơ Đại học. Điều này bao gồm việc lựa chọn phương thức xét tuyển tối ưu (tuyển thắng, xét học bạ, thi tốt nghiệp THPT, thi đánh giá năng lực, v.v.), định hướng tổ hợp môn học phù hợp, cũng như cân nhắc bổ sung các chứng chỉ cần thiết (IELTS, SAT, ACT, v.v.). Đồng thời, các em cần rèn luyện kỹ năng mềm như tư duy phản biện, kỹ năng giao tiếp, và khả năng tự học để thích nghi tốt hơn với môi trường Đại học.

Cần lắm sự hỗ trợ từ thầy cô!

Dù đã có một lộ trình rõ ràng, nhưng không phải học sinh nào cũng dễ dàng đưa ra quyết định. Một trong những áp lực lớn nhất mà các em gặp phải là nỗi sợ phải chọn “đúng” cho cả đời, trong một lần duy nhất! Nhưng thực tế rằng, điều này rất khó xảy ra, rất ít người có thể chắc chắn 100% về lựa chọn của mình ở độ tuổi 17-18. Việc tìm ra ngành học phù hợp không chỉ dựa trên lý thuyết hay điểm số, mà còn cần có sự trải nghiệm thực tế để xác định điều gì thực sự phù hợp với bản thân.

Đây chính là lý do vì sao vai trò của thầy cô trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Khi học sinh còn đang loay hoay giữa những sự lựa chọn, chưa có cơ hội cọ xát với thực tế, thầy cô hãy trở thành người bạn đáng tin cậy, giúp các em từng bước khám phá bản thân, tìm hiểu môi trường học tập và xây dựng kế hoạch học tập phù hợp. Sự dìu dắt, chỉ bảo và đồng hành của thầy cô không chỉ giúp học sinh giảm bớt áp lực, mà còn tạo động lực để các em dám thử, dám sai, dám tin vào bản thân và dám điều chỉnh con đường học tập của mình khi cần thiết.

Với sự chuẩn bị kỹ càng, những chiến lược khôn ngoan và tinh thần “dám” dấn thân, chắc chắn rằng, học sinh sẽ tìm thấy lối đi rực rỡ cho riêng mình. 

Bài viết Lộ trình vào Đại học: Học sinh cần làm gì để sẵn sàng cho tương lai đầy biến động? đã xuất hiện đầu tiên vào ngày Hướng nghiệp Sông An.